درباره تنها موقوفه آستان قدس رضوی برای برگزاری عزاداری امیرالمؤمنین (ع) | وقف شب بیست و یکم

فهرست موقوفات حرم مطهر با موضوع رمضان همیشه چند نام بزرگ را در سیاهه خود دارد؛ «محمود بیگا» در سال ۱۱۲۰ هجری‌قمری رقباتی شامل پنج دانگ مزرعه خیرآباد محراب خانی، دو دانگ قنات درویش‌بیگ و شش و نیم جریب زمین در مشهد مقدس را وقف آستان کرده است تا بخشی از درآمد آن صرف تهیه حلیم ماه مبارک رمضان برای مستحقان شود.

«مصطفی قلی‌خان افشار» نیز در سال ۱۲۷۵ قمری بخشی از درآمد مزارع خین عرب را برای تهیه چای و قند افطار‌های ماه مبارک اختصاص داده و «میرزا حسین فرزند سید محمدجعفر محرر» در سال ۱۲۸۱ قمری هم، هر ساله یک ثلث درآمد موقوفات فراوانش را صرف افطاری طلاب، فقرا و مساکین کرده است.

«حاج محمدحسن میرزا منتصرالملک» نیز در سال ۱۳۲۰ قمری، درآمدِ کاروان‌سرایی با ۲۰ دهانه مغازه را وقف کرده است تا بخشی از آن صرف روضه‌خوانی در ماه مبارک رمضان در شبستان مسجد گوهرشاد شود. در این میانه برخی از واقفان هم نگاهی ویژه به لیالی قدر داشته‌اند که مرتضی قلی بیگ، میرزا ابوالحسن صاحب نسق، مرحوم میرزا محمد حسین حسینی ملقب به «عضدالملک» و شهربانو بیگم از جمله این افراد هستند که در طومار وقفشان بر مصرف در شب‌های قدر تأکید کرده‌اند.

در این میان عضدالملک متولی آستانه در آن زمان، بخشی از وقفش را به نام مبارک حضرت علی (ع) مزین کرده و بر عزاداری در ایام شهادت مولا (ع) از محل درآمد موقوفه‌اش تأکید می‌کند و جالب است بدانید، این تنها موقوفه آستان قدس رضوی است که به صراحت در آن به عزاداری در شب شهادت حضرت‌علی (ع) اشاره شده است. البته این همه ماجرا نیست، زیرا عضدالملک با اهدای دو سهم و نیم دیگر از آورده‌های این وقف برای خرج در روز عید غدیر با صرقِ خادمان سادات فقیر، مهر تأییدی بر ارادتش به حضرت علی (ع) را زده است.

ناگفته نماند ثبت موقوفه با نام امام علی (ع) تنها باقیات صالحات مانده از عضدالملک نیست، زیرا که او در کنار این وقف، تلاش کرده است با ثبت همه موقوفات حرم مطهر رضوی که تا آن زمان به صورت مدون انجام نشده بوده و تهیه شناسنامه‌ای از آنان، سبب حفظ و ماندگاری موقوفات حضرت‌رضا (ع) در گذر زمان شود.

عضدالملک که بود؟

شاید میرزا محمدحسین زمانی که سفیر ایران در روسیه بوده، هرگز فکرش به متولی شدن آستان قدس رضوی نزدیک نبوده است، اما دست روزگار این رَجُل سیاسی عصر ناصرالدین شاه قاجار را به مشهد می‌کشاند و بر مسند اداره امور آستان قدس رضوی می‌نشاند. نام کاملش را در اوراق تاریخ «میرزا محمدحسین حسینی موتمن الدوله عضدالملک قزوینی» نوشته‌اند که از قضا با امیرکبیر هم کاسه بوده است و همین یک سطر نشان می‌دهد، عضدالملک مرد دنیا دیده‌ای بوده که زندگی پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. او ۱۷۷ سال پیش به سمت صدر دیوانخانه منتصب می‌شود و حدود سه سال بر صندلی سفارت ایران در روسیه هم تکیه می‌زند.

روایت سفر او به روسیه در کتاب «حقایق الاخبار ناصری» درج شده است که نشان می‌دهد میرزا برای انجام آنچه ناصر تاجدار بر عهده او گذاشته، اهتمام ورزیده است، بنابراین پس از بازگشت از روسیه به دلیل اینکه وظیفه خودش را به نحو احسن به انجام رسانده، تقدیر و از آنجا لقب عضدالملک به او داده شده است. این لقب که به بزرگان داده می‌شده هم به معنای بازوی پادشاهی و یار و یاور سلطنت است و نشان می‌دهد میرزا محمدحسین حداقل از نگاه حاکم، نماینده خوب و شایسته‌ای برای ایران بوده است.

ناصرالدین شاه قاجار در اوایل سلطنت به همراه عضدالملک (مرد ریش دار سپید پوش در تصویر)

ورود به وزارتِ وظایف و اوقاف، دریچه تازه‌ای را به زندگی او باز می‌کند که در آینده و ماندگار شدن بیشتر نام او در تاریخ بی‌تأثیر نیست؛ برابر اسناد موجود، عضدالملک سال ۱۲۷۲ قمری از طرف پادشاه قاجاری مأمور می‌شود به مشهد بیاید و به جای میرزا فضل‌ا... وزیر نظام (پدربزرگ مرحوم حسین بنان) بر منصب تولیت آستان قدس رضوی بنشیند. منصبی که برای هرکس که اندک تعلقات مذهبی داشته باشد ارزشمند و اسباب افتخار است. نشستن بر جایگاه وزیرنظام که مدت دو سال متولی آستان قدس بوده و اقداماتی مانند مرمت و تزیین ایوان طلا و سقاخانه، تعمیر مسجدجامع گوهرشاد و ده‌ها کار دیگر در حرم و اطراف آن به انجام رسانده، کار ساده‌ای نبوده و مردی کاردان می‌طلبیده است.

عضدالملک دو بار متولی آستان قدس می‌شود. در مرتبه نخست، حدود پنج سال بر این مسند جلوس می‌کند، اما آن‌طور که در تاریخ گفته‌اند، در سال ۱۲۷۷ قمری به دلیل اختلافی که با «سلطان مراد میرزا» والی خراسان پیدا می‌کند به تهران بازمی‌گردد. پنج سال بعد او دوباره به شهر حضرت رضا (ع) بازگشته است و این بار نیز برای حدود یک سال قبای مقام تولیت بر دوش می‌اندازد و این وظیفه را برعهده می‌گیرد.

میرزا محمد حسین تمام مدتی که در آستان رضوی مسئولیت داشته است، کار‌های مختلفی را به سامان می‌رساند که از آن جمله می‌توان به مرمت توحید خانه اشاره کرد. میرزا همچنین دستور می‌دهد روی نقاشی‌ها و کاشی‌های نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. او در ادامه میان صفه جنوبی و حرم دری از طلا نصب می‌کند که به نام خود او معروف می‌شود، اما سال ۱۳۵۳خورشیدی در ِطلایی جدیدی بر جای آن می‌نشانند. سوای همه این‌ها، آنچه را که می‌توان روشن‌ترین نقطه کارنامه عضدالملک به حساب آورد، اهتمام او به نوشتن طومار عضدالملک است! یک طومار بلندبالا از موقوفات آستان قدس رضوی با نام واقف و موضوع وقف که به دست او تنظیم شده است.

فرد نشسته ناصرالدین شاه قاجار است و در ردیف اول ایستاده از
چپ به راست هم نفر دوم اعتﻤﺎد السلطنه و نفر چهارم عضدالملک هستند.

طومار عضدالملک چیست؟

برای پی بردن به طومار عضدالملک، خوب است بدانید که در عهد ناصری اوضاع مملکت اصلا خوب نبوده است. شاه عیاش مدام در سفر فرنگ است و مسئولان هر کدام به فراخور مقامشان، در فکر عیش و نوش و پر کردن جیب‌های مبارک. حالا وقتی که اوضاع کشور روبه‌راه نباشد و مسئولان قابلی بر صندلی‌های دولتی ننشسته‌اند، هیچ عجیب نیست که شاه نتواند یک فرد معتمد و کارکشته را بر این مسند مهم بنشاند*.
حوادث ناخوشایند سیاسی، بی‌عرضگی متولیان و سودجویی متصدیان کار را در آستان قدس نیز خراب می‌کند تا آنجا که دیگر اندک دلسوزان آستانه هم نمی‌توانسته‌اند، از میراث ارزشمند وقف به خوبی پاسداری کنند.

این اوضاع باعث می‌شود که حتی گاهی عواید موقوفه در جای خودش خرج نشود یا بدتر از این، خود موقوفه به تصرف افراد سودجو در بیاید. حساب و کتاب کردن در حرم که وقف‌های آن بی‌شمار و بی‌حساب است راه را برای سوءاستفاده افراد باز گذاشته بوده و همه این اتفاقات است که سبب می‌شود وقتی عضدالملک بر این مسند تکیه می‌زند، نخست به فکر سامان دادن به موقوفه‌های حضرت رضا (ع) بیفتد.

او در نخستین سال نیابتش اهتمامش را بر این می‌گذارد که فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه آستان قدس تنظیم کند. سپس این فهرست را به امضای امنای آستان قدس و علمای زمان می‌رساند تا سلطان صاحبقران فرمانی درخور درباره‌اش صادر کند که چنین می‌شود و این فرمان اکنون در کتابخانه آستان قدس محفوظ است.

تصویری از طومار عضدالملک

این صورت برداری که به طومار عضدالملک معروف شده، دست سودجویان را از اموال وقفی آستانه کوتاه کرده است و به اوضاع آن‌ها سر و سامانی تازه می‌دهد. طومار عضدالملک هنوز هم مورد مراجعه محققان و کارشناسان است و می‌تواند گره از کار بسیاری از موقوفه‌های حرم مطهر باز کند. این تلاش ماندگار عضدالملک بیش از حضور او در دیگر جایگاه‌های سیاسی یاد او را در اذهان زنده نگه داشت، اما این تنها کاری نیست که نام این شخصیت را در تاریخ تکرار می‌کند.

* وظیفه تعیین متولی باشی آستان قدس رضوی از عهد صفوی بر عهده سردمدار حکومت گذاشته شده و یکی از وظایف شاهان از آن زمان تعیین متولی آستان مقدس رضوی است.

وقف برای روضه‌خوانی در روز شهادت امام علی (ع)

میرزا محمدحسین بخشی از کتابخانه شخصی خود را در سال ۱۲۷۶ قمری وقف کتابخانه آستان قدس رضوی می‌کند. این اهدای مؤمنانه شاید از دیگر وقف‌های این شخصیت بیشتر گفته شده باشد، اما میرزا از خیرانی که نامشان در فهرست بلندبالای واقفان ماه مبارک رمضان نوشته شده هم هست با این تفاوت بزرگ که او علاوه بر وقف‌های رمضانی، بخشی از درآمد موقوفات را به صورت ویژه به برگزاری مراسم روضه‌خوانی در روز شهادت امام علی (ع) اختصاص داده است.

خلاصه وقف او چنین است: شش‌دانگ یک رشته قنات مشهور به اراضی چهارطاقی موسوم به حسین‌آباد را با اراضی آن در سال ۱۲۷۴ قمری به بارگاه امام هشتم (ع) وقف می‌کند تا یک سهم درآمد آن صرف تعزیه‌داری در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان شود. متولی باشی این آستان عرش نشان در این وقف‌نامه نوشته این قنات در جوار دو مزرعه جُنابد و ماهی‌خورد است.

او بر این مسئله نیز تأکید کرده که قنات عین‌المال حلال خود اوست که دو قباله دارد و هر دوی آن‌ها به مهر علما و اعیان رسیده است و در دفترخانه و کتابخانه نگهداری می‌شود. منافع این وقف پس از کسر مخارج خود ملک و مالیات دیوانی و یک سهم حق متولی و نیم سهم حق نظارت، شش سهم بوده است که باید در تعزیه‌داری در ایام خاصی که مشخص کرده است، هزینه شود.

بعد از برگزاری مراسم عزاداری ایام شهادت مولا (ع)، وفات پیامبر اکرم (ص)، شهادت حضرت فاطمه (س)، شهادت امام حسن مجتبی (ع)، شهادت سیدالشهدا (ع) و شهادت حضرت رضا (ع) دیگر پنج روزی است که عضدالملک در وقف‌نامه‌اش معلوم کرده است تا در آن‌ها عزاداری برگزار شود. البته مسئله‌ای که او بر آن تأکید کرده این است که این تعزیه باید در آستانه درِ مبارک حرم مطهر باشد و نه جای دیگر.